YAĞ ENDÜSTRİSİ BİTKİSİ AYÇİÇEĞİ TARIMI ÜZERİNE NOTLAR-2 - Rahim Asar

Ayçiçeğinin ülkemizde en önemli zararlısı orobanş parazitidir. Ancak bu parazite dayanıklı hibritler piyasada mevcuttur. Bunun yanında ülkemizde bazı yıllarda ve bölgelerde problem olan diğer hastalıklar ise, ayçiçeği mildiyösü, sap, kök ve tabla çürüklükleridir. Yazı yağmurlu geçen yıllarda, tabla çürüklükleri (Rhizopus, Botrytis) yoğun olarak görülmektedir. Ayçiçeğinin en önemli problemlerinden olan ayçiçeği mildiyösüne karşı ise, hibrit tohumlar Metalaxyl ile ilaçlı olup, hastalık %100 oranında kontrol edilmektedir.

Ancak özellikle sulu alanlarda ortaya çıkan Sclerotinia kök ve sap çürüklüğüne karşı dayanıklı çeşit olmayıp, hastalığı yüksek etkin biçimde kontrol eden ilaçlı mücadelesi de yoktur. Ülkemizde ekonomik zarar eşiğini aşan ayçiçeği zararlıları şu an için mevcut değildir.

Türkiye’de bitkisel yağ üretimi, genel yağ üretiminin büyük bir kısmını oluşturmaktadır. 1980’li yıllarda tarımsal sanayi sektöründeki önemli gelişmeler, teknoloji ve üretim kapasitesindeki artışla birlikte bitkisel yağ sanayisinde de büyük bir dönüşüm yaşanmıştır. Bu dönemde, tarımsal üretimin modernize edilmesi ve sanayinin büyümesiyle, bitkisel yağ üretimi daha verimli hale gelmiş ve üretim miktarı önemli ölçüde artmıştır.

Ayçiçeği tohumunun yüksek yağ oranı, ayçiçeği tohumlarının bitkisel yağ üretimindeki verimliliğini artırmakta ve bu tohumları, ülkenin yağlı tohum üretiminde ön planda tutmaktadır. Ayrıca, teknolojik gelişmelerin ve üretim tekniklerinin iyileştirilmesiyle, ayçiçeği üretiminde daha verimli yöntemler uygulanarak, elde edilen yağ miktarı artırılmaktadır. Ayçiçeği, Türkiye’de bitkisel yağ ihtiyacının büyük bir kısmını karşılayan temel yağlı tohumlardan biri olarak, özellikle iç piyasada ve ihracatta önemli bir yer tutmaktadır.

Bu kapsamda, 2022/2023 üretim sezonunda üretilen 2,3 milyon ton yağlık ayçiçeğinden 909 bin ton ham yağ üretimi gerçekleşmiştir. 2022/23’de Türkiye’nin 3,2 milyon ton olan ayçiçek toplam ham yağ arzının %28,1’i yerli üretim ile geriye kalan kısmı ise tohum ithalatı ve ham yağ ithalatı ile karşılanmıştır . Söz konusu sezonda ayçiçek yağı arzı %52,2 artarak 3,6 milyon ton olarak gerçekleşmiştir.

Türkiye’de hızla artan nüfus ve buna bağlı olarak kişi başına düşen bitkisel yağ tüketiminin yükselmesi, bitkisel yağ talebinde sürekli bir artışa yol açmaktadır. Ancak, yerel üretimin bu artan talebi karşılayamaması ve bitkisel yağ ihracatının yükselmesi, Türkiye’nin bitkisel yağ açığının daha da büyümesine sebep olmaktadır. Bu açığı kapatabilmek için Türkiye, büyük oranda ithalat yoluna gitmektedir.

İthalatın büyük bir kısmı, ham yağ ve yağlı tohum olarak yapılmaktadır. Özellikle ham yağ ithalatının yüksek olması, Türk sanayisinde katma değer kaybına yol açmaktadır. Çünkü ham yağ, işlenmeden önce iç piyasada daha az gelir elde edilmesine ve sanayinin yağ işleme kapasitesinin tam anlamıyla kullanılamamasına neden olmaktadır. Bunun yanı sıra, 2005-2006 yıllarında Rusya ve Ukrayna gibi ülkelerde yabancı ortaklarla kurulan yağ işleme tesisleri, yerel yağlı tohum yerine doğrudan ham yağ ithalatını artırmıştır. Bu durum, Türkiye’nin kendi üretim kapasitesinden daha az faydalanmasına ve dışa bağımlılığının artmasına yol açmıştır.

Ayrıca, bu ithalatın çoğunlukla ham yağ şeklinde yapılması, Türkiye’nin yerli yağ işleme sanayisinin potansiyelini tam olarak kullanamamasına ve iç piyasadaki işlenmiş yağ üretim kapasitesinin verimli bir şekilde değerlendirilmemesine neden olmaktadır. Bu da, yerel sanayinin rekabet gücünü düşürmekte ve ülkenin ekonomisine olumsuz etkiler yapmaktadır. 2022/2023 pazarlama yılında Türkiye ayçiçeği tohumu ithalatı bir önceki sezona göre %55,4 artarak 993 bin ton, ham ayçiçek yağı ithalatı ise %46,2 artarak 1,9 milyon ton olarak gerçekleşmiştir . Aynı sezonda tohum ve ham yağ ithalat değeri bir önceki sezona göre sırasıyla %52 ve %7 oranında artarak ve 2,9 milyar $’a ulaşmıştır. Türkiye’nin 2022/2023 pazarlama yılında itibarıyla ayçiçeği tohumu ithalatının %55,0’i Ukrayna, %23,7’si Romanya, %7,5’i Bulgaristan ve %5,2’si Moldova’dan olmak üzere toplam ithalatın %91,4’u bu dört ülkeden gerçekleştirilmiştir

Türkiye’nin ayçiçeği tohumu ihracatı ithalata göre oldukça azdır. 2022/2023 pazarlama yılında Türkiye’nin tohum ihracatı 70 bin ton olup, %67,9’u sırasıyla Rusya, Irak, Suriye, Romanya, Avusturya, Ukrayna ve İtalya’ya yapılmıştır.

Türkiye yağlık ayçiçeği ekim alanı 2023 yılında 865 bin ha’dır. Tekirdağ (174 bin ha), Edirne (129 bin ha), Kırklareli (98 bin ha), Adana (75 bin ha) ve Çorum (49 bin ha) yağlık ayçiçeği ekim alanlarının %60,7’sini oluşturmaktadır

Ayçiçeği, Türkiye’de yağlı tohum denince ilk akla gelen bitkilerimizden biri. Yağlık ve çerezlik olarak iki tip ayçiçeği yetiştiriliyor. Ülkemizde çiğit, soya, yerfıstığı, haşhaş, susam, kolza ve aspir olarak sıralayabileceğimiz yağlı tohumların da tarımı yapılıyorken; ayçiçeği en fazla ekim alanına ve üretime sahip yağ bitkisi olarak öne çıkıyor.

Ticaret Bakanlığı Esnaf, Sanatkârlar ve Kooperatifçilik Genel Müdürlüğü 2018 Yılı Ayçiçeği Raporu’na göre, Türkiye’de bitkisel ham yağ üretiminin yüzde 50’si ayçiçeğinden karşılanıyor. Ayçiçeğinin bu kadar rağbet görmesinin nedenlerini anlamak için, kullanım alanlarına bakmamız yeterli oluyor. Türkiye’de ve dünyada Pazar değeri her geçen gün artan yağlı bitkiler, yağ üretiminin yanı sıra un, yem, biodizel gibi endüstrilerde hammadde veya katkı maddesi olarak kullanılabiliyor. Özellikle Türkiye’de bitkisel yağ olarak çoğunlukla ayçiçek yağının tercih edilmesi ve iklim adaptasyonunun yüksek olmasıyla, ülkemiz için önemli bir yağ bitkisi haline geliyor.

Türkiye’de 2018-19 üretim sezonunda 2,1 milyon ton ayçiçeği üretildi.

Gelişmekte olan ülkelerin gıda taleplerinin yanı sıra biodizel talebi de yükselişte. Bu trend, yağlı tohum üretiminin hem gıda hem de yakıt ihtiyacını karşılamak üzere artmasına yol açıyor. Amerika Birleşik Devletleri Tarım Bakanlığı‘nın verilerine göre, 2019 üretim sezonunda dünyada ayçiçeği yağlı tohumu üretimi 50,56 milyon ton olarak gerçekleşti, böylece bir önceki sezona göre yüzde 7,69 artış göstermiş oldu. Türkiye İstatistik Kurumu’nun bitkisel üretim istatistiklerine göre ise 2019 yılında ayçiçeği üretimi bir önceki yıla göre yüzde 7,7 artarak 2,1 milyon ton oldu.

Türkiye’de ithal edilen ayçiçeği miktarı 2018-19 sezonunda azaldı.

Ayçiçeği üretiminde Ukrayna ve Rusya başı çekerken; bu iki ülkeyle birlikte AB ülkeleri, dünyada üretilen ayçiçeğinin yüzde 72,1’ini karşılıyor. 2018-2019 sezonunda toplam ayçiçeği yağlı tohum ithalatının yüzde 52’si AB ülkeleri ve Türkiye tarafından gerçekleştirilmiş durumda.

2017-18 üretim sezonunda dünyada ayçiçeği üretimi;

Ukrayna– 13,5 milyon ton

Rusya– 11 milyon ton

AB Ülkeleri– 9,99 milyon ton

Arjantin– 3,4 milyon ton

Çin– 2,58 milyon ton

Türkiye– 1,7 milyon ton

ABD– 970 bin ton

Kaynak: Oil World Monthly, 2019