''KAHVE YEMEN'DEN GELİR ''KAHVE YETİŞTİRİCİLİĞİ - Rahim ASAR

Kahve Yemen'den gelir türküsü çocukluğumuzda radyolarda duyardık. Osmanlı'ya kahve Yemen'den gelmiştir.

Kahve bitkisi tropik iklim bitkisidir. Kahve ağaçlarının gelişmesi için en ideal koşullar, 25 derece kuzey ve 30 derece güney enlemleri arasında bulunan ekvatoral bölgede bulunur. Kahve yetiştiriciliği yapılan ülkelerde yıl boyunca sıcaklıklarda büyük dalgalanmalar oluşmaz. En kaliteli kahve üretici ülkelerde kahvelerin yetiştiği alanlar mineral içeriği yüksek volkanik topraklar üzerinde yapılmaktadır. Sıcaklık kahve üretiminde çok önemlidir. Kahve bitkisinin kökenlerinin Etiyopya'ya dayandığını, içecek olarak kullanımının ise ilk Güney Arabistan'da gerçekleştirildiği düşünülmektedir. 17. yüzyılda Venedikli tüccarlar yolu ile Avrupaya taşınmış kahve, kısa zamanda kıtaya yayılmıştır. Avrupa koloniciliği sonucunda dünyanın çeşitli yerlerinde kahve plantasyonları kurulmuş, kahve dünyada geniş çapta tüketilen bir içecek halini almıştır. Kahvenin günüüzde Brezilya, Vietnam ve Kolombiya başta olmak üzere tropikal iklimli ve yükseltili bölgelerde ağırlıklı olarak tarımı yapılmaktadır

Kahve  (Coffea spp.)Rubiacea Familyasında yer alan, Afrika orjinli 70 den fazla türü olan tropik bir bitkidir. Etiyopya’dan Arabistan’a götürülmüştür. Buradan Avrupa’ya, sonra da İngiltere’ye götürülmüştür. 1607 yılında ise Amerika’ya ulaşmıştır. 1727 yılında Brezilya’da kahve bitkileri dikilmiş ve 1900’lü yılların başında Brezilya dünya kahve üretiminin %97’sini gerçekleştirmiştir.  Bugün yaklaşık 10.3 milyon hektar alanda dünya üretiminin %64 ünü Coffea arabica, % 35 ini Coffee canephora, var Robusta tipi oluşturmakta ve 25 milyon ailede kahve yetiştirerek geçinmektedir.

Coffea arabica L: Dünya üretiminin %64 ünü oluşturan, uzun boylu ve kısa boylu olmak üzere toplamda 200 den fazla tip içeren kahve türüdür. Kafein miktarı düşük, aroması yüksek bir tada sahip olduğu için tercih edilen türdür. En önemli uzun boylu tipleri; Typica, Bourbon, Mocha, Mundo Nova, Maragogype, Marella dır. Kısa boylu tipleri ise; Caturra, Catuai, Catimor (Herman vd Janssens, 2011).

Coffea canephora P. Dünya üretiminin % 35 ini oluşturan, 1000 metrenin altındaki bölgelerde yetiştirilen hastalıklara dayanıklı ama tat bakımında zayıf olan türdür. Verimi yüksek olması ve hastalıklara dayanımı dolayısıyla tercih edilmektedir. En önemli çeşitler; Robusta ve Conilon’dur.  (Herman vd Janssens, 2011). Dünyada en çok üretimi yapılan türler C.arabica türleridir.  Robusta üretimi daha çok Afrika ve Güney Asya ülkelerinde gerçekleşmekte iken, Arabica üretimi kahve üreten tüm ülkelerde özellikle de Güney Amerika’da üretilmektedir. Arabica cinsi kahve ağaçları genel olarak yer seviyesinden 800-2.000 metre yüksekliklerde yetişir. Standart özelliklerdeki Arabica ağacı yılda 5 kg meyve vermekte ve bu 5 kg meyveden yaklaşık 1 kg çekirdek elde edilmektedir. Arabica çekirdeklerinden elde edilen kahve Robusta çekirdeklerinden elde edilene göre daha az kafein içerir ancak daha aromatik ve lezzetlidir . Arabica cinsi ağaçlar Robusta cinsi ağaçlara göre daha narindir. İhtiyaç duyduğu iklim özellikleri bakımından yetiştirilmesi daha zor ve daha maliyetlidir. Zirai hastalıklara karşı daha duyarlıdır ve zirai zararlılar tarafından kolayca etkilenir. Arabica çekirdeğinin kafein içeriği %1-2 civarındadır. Robusta’ya oranla daha az asidik, aroması yüksek ve içimi daha keyif vericidir. Bu özellikleri nedeniyle en iyi kahve çekirdeği Arabica’dır diyebiliriz. 

Robusta cinsi kahve ağaçları genel olarak yer seviyesinden itibaren 600 metre yüksekliklere kadar yetiştirilebilir. Arabica cinsi ağaçlar gibi narin değildirler. İhtiyaç duyduğu iklim özellikleri Arabica ile benzerdir ancak bu özelliklerin sapması, değişmesi durumunda dayanıklılık ve direnç gösterebilir. Bu özellikleri nedeniyle yetiştirilmesi daha kolay ve daha az maliyetlidir. Robusta çekirdekleri Arabica çekirdeklerine göre yaklaşık iki kat daha fazla (% 2-5) kafein içerir. Bununla birlikte aromatik olarak Arabica’ya oranla daha fakirdir ve asit oranı daha yüksektir. Lezzet bakımından daha asidik olması nedeniyle acımtırak bir tadı vardır.  Dünya üzerinde en çok Robusta üreten ülke Vietnam’dır. Vietnam’da üretilen çekirdeklerin neredeyse %95’i Robusta cinsi ağaçlardan elde edilmektedir.

Kahve, Rubiaceae familyasının Coffea cinsinden bir ağaç türüdür. İlk ekilen tohumunun ardından 3 yıl sonra kirazı andıran kırmızı meyveler vermeye başlayan bu bitki yaklaşık 40 yıl boyunca meyve verebilme özelliğine sahiptir. Doğal haliyle 8-10 metreye kadar uzayabilen kahve ağacı, yetiştirilmesi sırasında meyvelerinin kolay toplanabilmesi için her yıl yapılan farklı budama yöntemleri ile boyu 4-5 metre uzunluğunda tutulur.

Kahvenin istemiş olduğu sıcaklık dereceleri optimum 18-22 ºC, minimum 10 ºC, maksimum ise 30-35ºC dir. Bunun dışındaki sıcaklıklarda büyük ölçüde gelişme geriler, ürün kayıpları ve olgunlaşmada gecikme görülürken, 0ºC nin altındaki sıcaklıklarda bitki ölür (Geus, 1973). Kahve yetiştiriciliği için en uygun yıllık yağış miktarı 1750-2000 mm’dir. Ancak bu yağışın miktarından çok dağılımı önemlidir. Yıl boyunca serin ve kurak mevsimle, sıcak yağışlı mevsimin birbirini izlemesi gerekir. Serin ve kurak mevsimde meyvelerin derimi ve kurutulması sağlanır. Bitki dinlenmededir, meyve gözü oluşur yağışın gelmesi ile birlikte ağaçta su basıncı olur dinlenme kırılır ve çiçeklenme, meyve tutumu ve vejetatif gelişme hızlı bir şekilde meydana gelir (Geus, 1973). Çok sıcak tropik bölgelerde 1000-2000 m yüksekliklerde kahve yetiştirilmekte, ormandan açılan alanlar tercih edilmektedir. Bazı bölgelerde gölge ağaçları altında yetiştiricilik beraber malçlama yapılmaktadır. Çiçeklenme, meyve tutumu ve olgunlaşma döneminde yağışlar yetersizse sulama yapılmalıdır. 4.2. Toprak istekleri Kahve yetiştiriciliği yapılan topraklar, derin, geçirgen, hafif bünyeli, organik maddece zengin olmalıdır. Toprak pH Aralığı 4.2-5.1 arası ideal olmakla beraber en fazla 6.0-6.5 olmalıdır.

Kahve ağaçları Dünya’da üç farklı şekilde yetiştirilmektedir. Brezilya ve Kenya gibi blgelerde kahveler açıkta (gölgesiz) kapama bahçe şeklinde yetiştirilirken (Sekil 9), diğer ülkelerde genelde orta boylu (yarı gölgeli) ve uzun boylu (gölgeli) orman ağaçlarının altında  yetiştirilir (Şekil10).Özelikle muz yetiştiriciliğinin yapıldığı ülkelerde muzla beraber yetiştirilmektedir. Klimakterik yönden gölgeleme,  kahve ağaççıklarının ısısının düzensiz değişimlerini azaltır ve ağaççıkları dona karşı ve soğuk rüzgarlara karşı korunmasını sağlar. Toprak üzerinde ise, erozyon kontrolü, toprağa organik madde temini, yaprakların yeşil gübre olarak toprağa karışması ve özelikle toprak işleme masraflarının azaltılarak olumlu yönde katkılar sağlar.

C.arabica türleri daha küçük boylu ağaççıklar oluşturduğu için, fidanlar 3x4 m, 2x2 m, 1x3 m aralıkla dikilebilir (Strenge, 1954). Kahve yetiştiriciliğinde kültürel önlemlerden budama ağaç boyunun kontrolü, meyve kalitesi açısından oldukça önemlidir. Ülkelere ve iklim koşullarına göre tekli, 2 li veya 4 gövdeli budama yapılmaktadır (Green ve Roie, 1975). Gübreleme ihtiyacı yüksektir. Pazar değeri olan 1000 kg kahve için 35 kg, 7 kg P205 ve 50 kg K20 ihtiyaç duyulmaktadır. Organik madde ve malçlama uygulamalarında verimi olumlu yönde etkilemektedir (Geus, 1973).  İyi bir bakımla kahve bitkisi 3.yılda meyve vermeye başlar ve 6.8. yıllarda tam verime ulaşır, ağaç başı ortalama verim 1-2 kg’dır. Bu verim 25-30 yıl artarak devam eder.