ŞEKER PANCARI TARIMI ÜZERİNE NOTLAR-2

Dünyada ve Türkiye’deki genel durumu

1-Şekerpancarı dünyada, başta Avrupa kıtası olmak üzere serin iklime sahip bölgelerde yaygın olarak yetiştirilmektedir.

2-Dünyadaki yıllık toplam üretim alanı yaklaşık 6 milyon ha, üretim miktarı ise 230 milyon ton civarındadır.

3-Türkiye’de üretim alanı son yıllarda sürekli bir azalma eğilimi göstermektedir.

Şeker pancarı (Beta vulgaris L.) endüstri bitkiler i içerisinde stratejik öneme sahip bir bitkidir. Tropik iklim kuşağında yetişen şeker kamışı ve ülkemizin de içinde bulunduğu (30derece güney 60 derece kuzey enlemleri) iklim kuşağında yetişen şeker pancarı dünyada ticari olarak şekerin elde edildiği bitkilerdir.

Dünyada üretimi

%21’ise pancardan oluşmaktadır.Şeker, farklı kimyasallar kullanılarak  nişasta bazlı şekerlerden de elde edilmesine rağmen üretim miktarı oldukça düşüktür. Şeker dünyada 70 ülkede kamıştan 44 ülke ise pancardan elde edilmektedir. Şeker üreten ülkeler arasında en büyük pay Brezilya’ya ait olup dünya şeker üretiminin yaklaşık 1/5’ini gerçekleştir mektedir.Ülkemiz, dünya pancar şeker i üretiminde %6’lık pay ile Rusya, ABD, Almanya, Fransa ve Ukrayna’nın ardından 6. sırada yer almıştır.

Ülkemizin ekolojik faktörleri ekonomik bir şekilde şeker kamışı üretimine imkan vermemektedir.

Şeker pancarı yetiştiriciliğinde ekim zamanı bunun yanı sıra hasat zamanı, arıtılmış şeker varlığını ve kök verimini önemli düzeyde etkilemekted ir. Ekim zamanın geçiştirilmesi vejetasyon periyodunun kısalması na, hasadın gecikmesine ve toprakta bulunan besin elementlerinden yeterince faydalanamamasına, hastalıklara karşı toleransının azalmasına neden olarak, arıtılmış şeker oranı ve kök veriminin önemli oranda düşmesine neden olmaktadır. Bu sebeplerden dolayı şeker pancarının zamanında ekiminin yapılması oldukça önemli olmaktadır.

Sonbaharda derin sürüm ardından, ilkbaharda, uygun tohum yatağı hazırlığı yapılan pancar tarlasının toprağının nemi ve tavı kaybolmadan ekim işleminin yapılması gereklidir. Toprak nemi ve tavı kaybedilmeden toprak sıcaklığının ve iklimin uygun olduğu anda ekim işlemini geciktirmeden yapmak verim ve kalite açısından oldukça önemlidir. Ekilen pancar tohumlarının toprak yüzeyine çıkmaları için gerekli hava sıcaklığı ortalama 4-5 derecedir. Bu durumda şeker pancarı ekim zamanının

belirlenmesinde dikkat edilmesi gereken en önemli husus 0-5 cm, toprak derinliği sıcaklığının 5-7 derece olduğu, ekim alanının tırmık la işlenme kıvamında geldiği dönemdir. Ülkemizde şeker pancarının en çok yetiştirildiği bölgeler olan İç Anadolu ve geçit bölgelerde ekim sezonundaki iklim faktörlerine bağlı olarak mart sonu nisan ortası en ideal ekim zamanıdır. Şeker pancarı üretiminde önemli bir husus olan ekim mesafesinin ayarlanmasında yine toprak nemi esas alınarak yapılmalıdır. Ekimin toprak neminin ve tavının uygun olduğu dönem yapılması ideal bitki sayısına ulaşmada oldukça etkilidir.

Şeker pancarında 4’lü münavebe sisteminin hastalık ve zararlılar açısından uygulanması mutlak gereklidir. Yani pancar en az 4 yıl sonra aynı tarlaya ekilebilir. Fakat son yıllarda şeker pancarı ekilmeyen dönemlerde ürün deseninin bölgeye uygun bir şekilde belirlenememesi, aynı tarlada üst üste aynı bitkinin yetiştirilmesi bazı toprak kökenli hastalıkların artmasına neden olmuştur. Bu durum ilerle ye n dönemlerde 4’lü münavebe sisteminin yerine 5’li, hatta 6’lı münavebe sisteminin oluşmasına neden olacaktır. Şeker pancarında uygulanacak münavebe sistemine en iyi örnek fasulye-şeker pancarı-buğday mısır-veya ayçiçeği, tek yıllık yem bitkileri münavebeleridir.

Şeker kaynağı olarak 18. yüzyıla kadar ağırlıklı olarak sadece şeker kamışı kullanılmıştır. Şeker pancarında şekerin varlığı ilk kez 18’inci yüzyılda Almanya’da yapılan çalışmalarda  tespit edilmiştir. Ancak şeker pancarından elde edilen şekerin, şeker kamışından elde edilene göre daha pahalı olması nedeniyle üretim için fabrika kurulması 19’uncu yüzyılın başlarında mümkün olmuştur. Avrupa’nın ve ülkemizin bulunduğu coğrafyanın şeker kamışı tarımına uygun olmaması, şeker elde edilmesinde şeker pancarını öne çıkarmıştır.

Cumhuriyetin kuruluşu ile üç beyaz olarak anılan un, şeker ve pamuklu bez üretimine önem verilmiş, bu ürünlerin üretimine yönelik fabrikaların kurulması, sanayileşmeye ve kalkınmaya yönelik atılan adımların başında yer almaktadır. Şeker üretimi amacıyla şeker pancarı üretiminin gelişmesi ve yaygınlaşmasında, atılan bu adımlar etkili ve belirleyici olmuştur.

Türkiye’de Şeker Pancarı Üretimi

1950’li yıllara kadar Uşak, Alpullu, Eskişehir ve Turhal şeker fabrikalarında şeker üretimi gerçekleştirilmiştir. Şeker pancarının hasat edildikten sonra kısa sürede işlenmesi gerekmektedir. Gerek bu zorunluluk, gerekse uzun mesafeden yapılan taşımanın maliyeti nedeniyle ekim alanları şeker fabrikalarının yakın çevresinde yer almaktadır.

Ülke nüfusunun ve ihtiyacın yerli üretimle karşılanması amacıyla şeker fabrikalarına 1950’li yıllarda on bir, 1960’lı yıllarda iki, 1977 yılında bir, 1980’li yıllarda altı, 1990’lı yıllarda üç, 2001 yılında bir fabrika daha eklenmiştir.  Fabrika sayısının artmasına paralel olarak şeker pancarı tarımı yaygınlaşmış, şeker üretimi artmıştır.

Şeker pancarında dörtlü münavebe (ekim nöbeti) sistemi uygulanmakta olup,  aynı tarlaya dört yılda bir şeker pancarı ekilebilmektedir. Şeker pancarı, üretiminin kontrollü olması nedeniyle planlı üretimin, ekim nöbeti uygulamasının ve sulu tarımın yaygınlaşmasının öncüsü olmuştur. 1926 yılında 542 hektar alanda 4000 ton olan şeker pancarı üretimi, 1961 yılında 130 bin hektar alanda 2.9 milyon tona, 2017 yılında ise 340 bin hektar alanda, 21 milyon tona ulaşmıştır.

Kamuya ait şeker fabrikalarının özelleştirilmesi, doğal afetler ve şeker pancarı hastalıkları nedeniyle Türkiye’de hem ekim alanı hem de üretim çok düşmüştür. 2018 yılında Odamız( Ziraat Mühendisleri Odası)tarafından yapılan çalışmalar neticesinde ekim alanı 300-310 bin hektar aralığında, üretimimizde 18-18.5 milyon ton bandında olacağını tespit etmekteyiz. Yani şeker pancarı üreticisinin büyük bir kısmı üretimden koparılmıştır.

Bu durum, Nişasta Bazlı Şeker Kotalarının daha da artması demektir. Bilindiği gibi son 16 yıllık dönemde Bakanlar Kurulu NBŞ kotasını %25-50 oranında artırdı. Avrupa Birliği şeker politikasının ülkemiz şeker sanayini yok etme olanağı yavaş yavaş gerçekleştiğini görmekteyiz. Bilindiği gibi, şeker pancarı üretimi, ekonomik, sosyal ve kültürel bir öneme sahiptir. Dünyanın en büyük şeker üreticisi Brezilya olup, dünya üretimindeki payı %22`nin üzerindedir. Bu ülkeyi %16`lık payla Hindistan ve %8`lik payla Çin takip etmektedir. Türkiye %1,3`lük payla 15. sırada yer almaktadır.

Türkiye’de en fazla şeker pancarı üretiminin yapıldığı il Konya’dır. Yozgat, Eskişehir, Aksaray, Kayseri, Afyonkarahisar başta olmak üzere 50’yi aşkın ilde şeker pancarı üretimi gerçekleşmektedir.

Dünya şeker pancarı üretimi 1961 yılında 160 milyon ton iken, 2016 yılında 277 milyon ton olmuştur. Dünya şeker pancarı üretiminde; Rusya, ABD, Fransa ve Almanya önemli bir paya sahiptir. Türkiye 2016 yılında dünya şeker pancarı üretiminin %7,2 sini gerçekleştirmiştir.

Geleneksel şeker kaynağı olarak şeker pancarı ve şeker kamışı bilinmekle beraber, 1970’li yıllardan itibaren başta mısır olmak üzere buğday, patates gibi ürünlerden elde edilen nişasta bazlı şekerler (NBŞ), yeni bir şeker kaynağı olarak ortaya çıkmıştır. NBŞ’lerin ekonomik olarak daha hesaplı ve fonksiyonel olarak daha üstün özelliklere sahip olmaları nedeniyle tercih edilmesi beraberinde yeni sorunları gündeme taşımıştır. Bu sorunların başında NBŞ’lerin sağlık açısından ortaya çıkardığı riskler ve özellikle yaygın olarak NBŞ üretiminde kullanılan mısırların GDO’lu olması gelmektedir.

4634 sayılı Şeker Kanunu ile NBŞ’lerin toplam şeker kotası içindeki payı %10 olarak belirlenmesine karşın, bu oran Bakanlar Kuruluna tanınan yetki doğrultusunda 2017 yılına kadar genelde %50 oranında artırılarak uygulanmıştır. 2017 yılında hiçbir artış yapılamamış, 2018 yılında ise bu kez %50 azaltılarak NBŞ’lerin toplam şeker üretimi içindeki payı %5’e düşürülmüştür. Bu durum şeker pancarı tarımı açısından olumlu bir gelişme olmakla birlikte, NBŞ üretimi ve ithalatının kontrolüne ilişkin etkin bir kontrol olmaması nedeniyle ne kadar etkili olacağı şüphelidir.