ÜLKEMİZDE VE DÜNYA’DA DOMATES ÜRETİMİ ÜZERİNE NOTLAR - Rahim ASAR

Dünya domates ekim alanında 2021 yılında %22 ile Çin en büyük paya sahiptir. Çin’den sonra sırasıyla %16,4 ile Hindistan ve Nijerya, %3,3 ile Pakistan ve %3,2 ile Türkiye gelmektedir. Bu beş ülke dünya domates ekim alanının yaklaşık %61,2’siniAmerika'nın keşfinden (15. yüzyıl) sonra Avrupa'ya getirilen ve Osmanlı'nın 19. yüzyılın sonlarına doğru tanıştığı domates bitkisi, günümüzde dünyada en çok tüketilen sebzelerin başında gelmektedir. Ticari anlamda çok büyük bir pazara sahip olan domatesin günümüzde 9.000'den fazla çeşidi olduğu tahmin edilmektedir (Hortiturkey, 2018).

Domatesin en çok yetiştirilen sebze olmasının sebepleri hem insanların beslenme alışkanlıklarının çok önemli bir parçası olması hem de sanayide üretilen salça ya da ketçap gibi birçok ürünün hammaddesi olarak kullanılması gösterilmektedir. Domates kolaylıkla taze, konserve, salça ve soslar içerisinde yer almakta olup, farklı formlarda elde edilebilir ve aynı zamanda düşük bütçelere de uygundur. Araştırmalar, teknik olarak meyve kategorisinde bulunan domatesin sağlık açısından çok sayıda faydası olduğunu göstermektedir.

 ABD Tarım Bakanlığı (USDA) tarafından yayınlanan verilere göre, 22 kalorilik orta boy taze bir domates, potasyum, A vitamini ve antioksidan likopenin yanı sıra, bir gramdan fazla life sahiptir (Durmuş, 2018). UCLA Health'e göre domates aynı zamanda en yüksek su içeriğine sahip meyve olma özelliğini taşımakta ve %94 oranıyla karpuzdan bile daha fazla su taşımakta olduğunu belirtmektedir (Blanton, 2023). Domates önemli bir vitamin kaynağıdır. Bu vitaminler arasında ilk sırada C vitamini bulunmaktadır.

Ayrıca domatesin yapısında potasyum, folat ve K vitamini de bulunmaktadır. Domatesler D3 vitamininin yapıtaşı olarak bilinen provitamin D3 ya da 7-dehidrokolesterol olarak tanımlanan maddeyi yapraklarında bulundururlar. Doğal koşullarda olgun domateslerde provitamin D3 birikmez.  Birleşmiş Milletler Dünya Gıda ve Tarım Örgütü (FAO) verilerine göre, Türkiye 2021 yılı itibarıyla yaklaşık 13,1 milyon ton ile dünya domates üretiminde Çin ve Hindistan’ın ardından 3’üncü sırada gelmektedir. TÜİK verilerine göre, Türkiye’nin 2022 yılı itibarıyla sebze üretimi yaklaşık 31,6 milyon tondur. Türkiye’de en fazla üretimi yapılan sebze olan domates, üretim miktarı açısından 2022 yılı toplam sebze üretiminde %41,2 (13 milyon ton) paya sahiptir.

Domatesin üretimi Türkiye’de hem açıkta ve hem de örtü altında yapılmaktadır. Türkiye’de örtü altında üretilen domates üretim miktarı toplam domates üretiminin %31,8’lik kısmını (4,1 milyon ton) oluşturmaktadır.Dünya domates ekim alanı 2021 yılında bir önceki yıla göre %3,3 artarak yaklaşık 51,7 milyon dekara ulaşmıştır. Dünya domates üretimi ise bir önceki yıla göre %2,4 artarak yaklaşık 189,1 milyon ton olarak gerçekleşmiştir .

Dünya domates verimi 2021 yılı itibarıyla hektar başına yaklaşık 36,6 ton olup, AB ülkelerinin verimde ön sıralarda olduğu görülmektedir. Dünya domates verimi 2021 yılı sıralamasında Hollanda 475,7 ton/ha ile ilk sıradadır. Hollanda’yı 448,7 ton/ha ile Belçika ve 436,5 ton/ha ile İsveç takip etmektedir .

Dünya domates ithalatı 2022 yılı itibarıyla yaklaşık 7 milyon ton olarak gerçekleşmiştir. ABD 2022’de ithalatta %28,2 pay ile ilk sırayı almaktadır. ABD’den sonra %9,2 pay ile Almanya ikinci, %8,1 pay ile Fransa üçüncü sıradadır. Bu üç ithalatçı ülke 2022 yılı dünya domates ithalatının yaklaşık %45,6’sını oluşturmaktadır.

Dünya domates ihracatının 2022’de bir önceki yıla göre %4,3 azalarak yaklaşık 4,4 milyon ton olarak gerçekleştiği görülmektedir. Başlıca ihracatçı ülkelere bakıldığında 2022’de Hollanda yaklaşık %20,6 pay ile ilk sırada bulunmaktadır. Hollanda’yı yaklaşık %13,8 pay ile İspanya, %11,8 pay ile Türkiye, %7,4 pay ile Fransa ve %5,1 pay ile Belçika takip etmektedir.

Türkiye domates ekim alanlarına bakıldığında 2022 yılında bir önceki yıla göre ekim alanlarının yaklaşık %3,6 daraldığı görülmektedir. Türkiye’nin 2022 yılı toplam domates üretimi ise bir önceki yıla göre yaklaşık %0,7 azalarak 13 milyon ton olmuştur. Verim 2022’de bir önceki yıla göre %3 artarak 81,8 ton/ha olmuştur.

Türkiye 2022 yılı domates üretiminin %61,2’si sofralık, %38,8’i ise salçalık olarak gerçekleşmiştir. Sofralık domates üretimi 2022 yılında bir önceki yıla göre yaklaşık %7,3, azalırken salçalık domatesin üretimi ise yaklaşık %11,7 artmıştır. Türkiye 2022 yılı domates ekim alanları iller bazında sıralandığında yaklaşık 17 bin ha ile Antalya’nın ilk sırada olduğu görülmektedir.

Antalya’yı 2022 yılında 16 bin ha ile Bursa ve 11,6 bin ha ile Manisa takip etmektedir .Domates üretimi 2022 yılında en çok %30,7 ile Akdeniz, %22 ile Ege, %13,2 ile Doğu Marmara, %9 ile Batı Marmara Bölgeleri’nde gerçekleşmektedir .

Domates dünyada yaygın olarak yetiştirilen bitkisel ürünlerden biridir. Dünyada domates ekili alan 4,7 milyon hektardır. Son 40 yılda dünya domates ekim alanı hızlı bir artış göstermiştir. 1970-2013 yılları arasında domates ekim alanı yaklaşık 1,5 kat artmıştır. İncelenen dönemde dünya domates üretimi 3,5 kat artarak 35,9 milyon tondan 163,9 milyon tona ulaşmıştır. Domates tarımında birim alandan elde edilen verimde de önemli gelişmeler kaydedilmiştir.

Genetik mühendisliğinin hızla gelişmesi sonucunda tarımsal üretimde yüksek verimli bitki çeşitleri kullanılmaya başlanmış ve dolayısıyla üretimde önemli düzeyde verim artışı sağlanmıştır. Örneğin, 1970’li yıllarda dünya domates verim ortalaması 19,3 ton iken, 2013 yılında 34,5 tona ulaşmıştır .Dünya domates üretiminde önde gelen ülkeler arasında Çin, Hindistan, AB, ABD ve Türkiye yer almaktadır (Keskin ve ark., 2010). Çin 50 milyon tonluk domates üretimi ile lider ülke konumundadır. Dünya üretimindeki payı 1995 yılında %15 olan Çin, özellikle 2000 yılından sonra hızlı bir artış göstererek dünya üretimindeki payını %30’lara çıkarmıştır. Günümüzde Çin’in dünya domates üretimindeki payı %30,5’dir. Çin’i 18 milyon ton üretim ile Hindistan (%11), 15 milyon ton ile AB (%9), 12 milyon ton ile Amerika (%7,3), 11 milyon ton ile Türkiye (%6,7) ve 8 milyon ton üretim ile Mısır (%4,9) takip etmektedir. Çin’den sonra domates üretiminde en büyük paya sahip ülke Hindistan’dır. Hindistan’ın yıllık domates üretim miktarı 18,2 milyon tondur. Hindistan’ın domates üretim miktarı 1990-2013 yılları arasında yaklaşık 3 kat artış göstermiştir.  Dünyada en önemli domates üreticilerden biri de AB’dir. Kuzey Avrupa ülkelerinde iklim koşulları nedeniyle meyve ve sebze üretimi sınırlı kalsa da, birçok AB üyesi ülkede yoğun bir şekilde meyve ve sebze üretimi yapılmaktadır (Koç, 2005). Örneğin İtalya, İspanya, Portekiz ve Fransa en önemli meyve ve sebze üretici ülkelerdir. FAO verilerine göre 2013 yılında AB ülkelerinin toplam domates üretim miktarı 15 milyon ton olarak gerçekleşmiştir.

Yazımız haftaya Domates yazısıyla devam edecek…